Túpac Amarupa, Micaela Bastidasp iskay sayariqkunaq España qhapaq suyuta atipaqkunaq wawanmi usphan urnapi, Perú suyuman kutinpun.
Pututukuna Lima llaqtapi Jorge Chávez aeropuertopi uyarikun, chunka iskayniyuq warmikuna, wakin qharikuna, wakin wawakuna ima, llikllakunawan, punchukunawan ima p’achasqa, qunqurchaki, umankuta k’umuykukuspa, ch’urukunapi phukuchkanku, imaynatachus manaraq hispano pachakunapi ruwarqankuhina, imaraq chayamuyninta willanankupaq. Ñawpaqninkupitaq huk runa makinwan huqarispa hap’in huk k’aspimanta urnata, chay urnaqa intiq, killaq rikch’ayninwanmi tallasqa kachkan. Domingo paqariyninpi yaqa kimsa pacha tutamantaña, Madrid llaqtamanta avion chayamurqan, chikan usphata apamuspa.
«Napaykuychik Fernando Túpac Amaru Bastidasta, paymi ñawpaq hatun qispi qaparichik tukuy America suyupi yawar ayllumanta. Paymi chinkasqanchik churi. Paymi musuq pacha illarimuyta paqarichimunqa», chayhinatan sunqunmanta nin actriz yachachiq Ana Correa, payqa Warmikuna Raymipa kamaqnin, chay huñunakuymi tukuy tuta lluqsirqa chaskinanpaq chay urna nisqata, chaypim kachkan Fernandopa simbólico usphakuna, José Gabriel Túpac Amaru Noguerapa, Micaela Bastidaspawan sullk’a churin. Huch’uyraq, 13 watanpi kashaspa, 1781 watapi, Corona Española kamachisqanman hina tayta-mamanta millay wañuchisqankuta mana munachkaspa qhawarqan.
Fernanducha, kuyakuywan sutichasqa, mana tukukuq puriyta Lima llaqtaman qallarirqam . Callao llaqtapi Real Felipe castillo nisqa carcelkunamanmi aparqanku, chaypin 1784 watakama qhipakurqan, chaymantataq Españaman wiñaypaq qarqusqa kananpaq sentenciarqanku. Payqa Madrid llaqtapin wañupurqan 30 watanpi, 1798 watapi, sinchi wakcha kachkaspa, khuyapayakuyta mañakuspa. Payqa educacionllatan chaskirqan, ichaqa manan llank’ananta munarqankuchu. Payqa qhali kananpaqmi mañakurqan, ichaqa manan allintachu amacharqanku. Paymi willakurqam cartakunapi llaqtanman kutiy munasqanmanta, chhaynallataqmi Corona Española nisqaman sunqu kasqanmanta, chunka iskayniyuq cartakunapi, chayllaraqmi Perú suyupi Isole sutiyuq qillqa chay cartakunata lluqsichimun, ichaqa mana imapas kanman hinatan qhawarinku.
Fernando Túpac Amaruqa San Sebastián parroquiapim p’ampasqa karqan, chaypi qhipakurqan 1936 watakama, chaymantataq pantiyunpi bomba phatarirqan, España mama llaqtap awqanakuyninpi.
Madrid llaqtapi tiyaq huk t’aqa activistakunan k’amirqanku chay ruway instrumentalización nisqamanta, hinallataqmi qhawarinku kunanpacha contexto político nisqatapas: “Sichus kunan p’unchaw chayamunman chayqa, huk urnapi ñut’u allpamantaqa, dictadora Dina Boluartem ñawpaqtaqa ñanninta hark’anman, hinaspapas pay kikinmi Madrid carcelman kutichipuyta munanman, maypichus tukuy pisi kawsayninpi pasarqan, Ichapas mana saqinkumanchu Lima llaqtapi Jorge Chávez aeropuertomanta lluqsinanta, ninkumanpaschá, payqa ch’aqway ruwaqmi, Lima llaqtapi kimsa sayariykunata umalliqmi ima ninkumanmi. Ichapas, Plaza San Martínpi manan purinallantpas dejankumanchu, policiakunan hark’akunman, imaynatachus tukuy sayariq runakuwanhina, purillasqanmantan huchachankuman”.
Ana Correa, nin “Nuqaykuqa munasqaykuraykun hamuyku, manan pipas kamachiwankuchu. 2012 watamantaraqmi kay ruwakuyninta munarqayku. Ari huq yuyaykunapas kanmanmi, ichapas mana allin qhawarisqa kachkan kay, ichaqa Fernandoq kallpanmi kutimun, nunanmi kutinpum. Payqa ñan kaypiña kachkan. Urnata tupayuspaymi mark’akuyman hinaraq nuqapaq karqan. Payqa niwanchik, llapanmantan kani nispa”. Fernando Túpac Amarupa munayninqa hunt’akurqan domingo 06 p’unchaw abril killapi: simbólico nisqa puchunkuna kutimurqan Perú suyuman 241 wata qhipamantaraq. Limamantataq Qusqu llaqtaman rirqanku, tayta mamankuq allpanman. Ashkha runakunam Túpac Amarupa ch’awchinkuhina, Fernandoq urnanta muyurirqaku, payqa Vilcabamba llaqtapi qhipa inkapa chiqap mirayninmi nispanku. Kikin Plaza de Armas nisqapim llapa runa purichirqanku, munayta payta chaykiykuspa, maypichus iskay pachak wata ñawpaqta manchayta rikusqampi. Chay usphaqa maymanchus chayasqankuman chayaspa pututukuna waqaykullarqankupuni maypichus ñawpa Inka tawantinsuyu sayasqam k’uchunkunapi.
Qillqaq: Helen Quiñones