Ura watakunamantaña, tukuy Pachamama amachaqkunata qatiyuchkanku wañuywan, imaraykuchus paykuna, allpankunata, sach’akunata, mayukunata, Apukunata, qaqakunata, amachaspa puririnku.
Iskay chunka isqunniyuq p’unchaypi, aya marka killapi, Quintu Inuma Alvarado turanchikta wañuchipunku, kimsa bala nisqawan, payqa kutimuchkasqa huq hatun tinkuymanta, kay Huimbayoc llaqtamanta, Santa Rosillo Yanayaku ayllu umalliq karan; kay llaqtakunaqa tarikun región San Martin ukhupi.
Payqa wata watantinmi puririrqan Pachamamata tukuy k’irinchaykunamanta hark’aspa, chaymi chay p’unchawpas kay hatun tinkuyman hatarisqa, chay tinkuyqa karan llapan Pachamama amachaqkunapaq “Defensores Ambientales” sutichasqa ichaqa manan sapallanchu kasqa, paywan kuska karanku, warmin, wawankunawan, chayllapi huq mana riqsisqa runakuna kimsa balakunawan wañuchipunku kay ayllu umalliqta.
Turanchik Apu Quintu Inumaqa, ura watakunamantañan denuncia nisqata churamuchkaran hinaspapas qhawachichkaran imaynatas nisyuta hatun sach’akunata kuchuyapuchkaranku, chaquyapuchkaranku, Huimbayoc llaqtapi. Ñan kay sasachaykunaqa tarikusqaña Fiscalía Ukhupi, tukuy ayllupas denunciatapas churamusqakuña.
Iskay waranqa chunka qanchikniyuq (2017) watamantaraqmi, chay ayllukunapi kawsaq runakuna sayarinku Pachamamata hark’akuspa, imaraykuchus chayman mana allin sunquyuq runakuna haykuyta munanku, imaymanata ruwaspa, ayllu runakunata manchachispa, wañuywan qatiyuspa, paykunaqa tukuy sach’akunatayá urqupuyta munanku, kaykunawan aswantaraq qullqichakuyta munanku, chay ukhupi tarikunku, kay narcotraficantes sutichasqakuna, paykunayá ña nisyutaña tukuy sach’akunata chinkachipunkuña hinallataq runakunatapas wañuyman tanqayapunku.
Huq hatun willakuypi “informe Global Witness” sutiyuqpi nimunku, kay iskay waranqa iskay chunka iskayniyuq (2022) watapi, pachaq qanchik chunka qanchikniyuq Pachamama amachaqkunata wañuchipusqaku. Kay wañuchiykunaqa manan kunan watakunallapichu, kaykunaqa qhawarikun kay iskay waranqa chunka iskayniyuq (2012) watamanta kay watakama achkha wañuyta tariyunku, waranqa isqun pachaq chunkayuqkama yupayman ayparin.
Llapan wañusqakunaqa ch’awchu ayllukunamanta “comunidades indígenas” sutichasqamanta karqanku hinallataq ayllupi allpa llank’aq runakuna karqanku. Chaymi kaykunata aswanta yacharinanchik, manan ch’inllachu kaykunata qhawarisunman, nuqanchik sayarinanchik, kanmi kay derechokuna “derechos de los pueblos indígenas” sutichasqa, chaymi allinta hunt’akunan, amaña kay mana allin ruwaykuna kananpaq.
Qillqaq: Helen Quiñones